Chyba każdy pacjent myślący o medycynie estetycznej w pierwszej kolejności myśli o botoxie. Preparat powszechnie znany jako botox, znany jest również jako botulina, toksyna botulinowa, botulinotoksyna czy wreszcie jad kiełbasiany. 

Botox działa na podstawie czasowego zablokowania przewodnictwa nerwowo-mięśniowego.  Podanie go powoduje, że określone partie mięśni relaksują się i przestają się napinać. Dzięki temu skóra nad nimi nie ulega marszczeniu się i, tym samym, wygląda młodziej i zdrowiej.

W dużych ilościach – botox potrafi być trujący dla organizmu. Natomiast w małych i dobrze dobranych dawkach – znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu wielu chorób (m.in. migrena, bruksizm) czy terapii nadpotliwości. W medycynie estetycznej natomiast, doskonale wygładza zmarszczki – szczególnie w okolicach brwi, oczu i na czole.  

SPIS TREŚCI:

1. Botox – co to jest, na czym polega i co po zabiegu? 
   • Toksyna botulinowa – jakie są rodzaje zabiegu?
   • Wskazania i przeciwskazania do zabiegu
   • Jak często przeprowadzać botox?
   • Ile kosztuje botox?
2. Botox – jak przebiega zabieg?
   • Przygotowanie do zabiegu
   • Przebieg zabiegu
   • Regeneracja skóry po botoxie
   • Możliwe skutki uboczne po botoxie
3. Botox – co po zabiegu?
   • Czas rekonwalescencji
   • Pielęgnacja domowa po botoxie
   • Jak wydłużyć efekty botoxu?
4. Botox okiem eksperta – najczęściej zadawane pytania i odpowiedzi

Botox – co to jest, na czym polega i co po zabiegu?

Botox, czyli toksyna botulinowa lub jad kiełbasiany, to oczyszczona forma białka, którą pozyskuje się z beztlenowej hodowli bakterii Clostridium botulinum. W celach medycznych jest pozyskana z wyizolowanych szczepów bakterii, dokładnie oczyszczona i przygotowana do podania w określonych dawkach. Warto pamiętać, że podana w dużych ilościach jest trująca dla organizmu człowieka. Natomiast podana w kontrolowanych, małych dawkach wykazuje działanie lecznicze i jest szeroko stosowana w leczeniu wielu chorób. A nawet więcej – z czasem zyskała swoje zaszczytne miejsce w medycynie estetycznej!

Botox – krótka historia

Kilka słów o historii powstania… Pierwsze opisane przez Justinusa Kernera przypadki schorzeń po zjedzeniu pożywienia zawierającego toksynę botulinową są datowane na lata 1817-1822. Zauważył on, iż zjedzenie w/w pokarmu skutkowało przerwaniem przesyłu sygnałów z nerwów ruchowych do mięśni, bez uszczerbku dla nerwów czuciowych.

Pierwsze wzmianki dotyczące działania toksyny botulinowej pojawiły się w latach 50. XX wieku za sprawą Arnolda Burgena i Vernona Brooksa z Uniwersytetu McGill, którzy odkryli, że toksyna botulinowa posiada zdolności presynaptycznego blokowania uwalniania neuroprzekaźnika (acetylocholiny) z ruchowych zakończeń nerwowych, skutkujące chemicznym odnerwieniem.

Od lat 70 XX wieku, kiedy to Alan Scott wprowadził neurotoksynę botulinową typu A jako środka terapeutycznego, liczba możliwych zastosowań terapeutycznych tej substancji gwałtownie zaczęła rosnąć. Pierwszym zastosowaniem neurotoksyny było leczenie zeza (Oculinum). Okulista dr Jean Carruthers w Vancouver, po podaniu toksyny botulinowej u pacjentki leczonej z powodu kurczu powiek, zaobserwowała nieoczekiwany i zaskakujący efekt. Przyniosło to zauważalne zmniejszenie nasilenia zmarszczek gładzizny czoła skutkującej spokojniejszym, pozbawionym trosk wyglądem górnej partii twarzy.

Botox – formy dopuszczone do użytku

Liczne badania naukowe, prowadzone nad zastosowaniem toksyny do redukcji zmarszczek, doprowadziły do zatwierdzenia jej jako bezpiecznego, niechirurgicznego sposobu leczenia zmarszczek gładzizny czoła w 2002 roku przez FDA (Food and Drug Administration). FDA to amerykańska instytucja rządowa, część Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej USA, zajmująca się kontrolą żywości, leków i urządzeń medycznych. Jest znana z bardzo rygorystycznych przepisów dotyczących dopuszczania leków do obrotu.

Na dzień dzisiejszy, w użyciu dostępne jest kilka typów botuliny oznaczonych literami od A do H. W preparatach stosowanych w medycynie estetycznej używa się toksyny botulinowej typu A24.

Toksyna botulinowa – jakie są rodzaje zabiegu?

Rodzaje zabiegów z zastosowaniem toksyny botulinowej dzielimy pod kątem celu i obszaru zabiegowego oraz stosowanych preparatów.

Do głównych trendów wykorzystania toksyny botulinowej w medycynie estetycznej zaliczyć można:

• mimiczne zmarszczki twarzy,
• leczenie nadpotliwości (m.in. pach, dłoni, stóp, owłosionej skóry głowy),
• leczenie bruksizmu,
• leczenie migren,
• modulacja położenia i kształtu brwi,
• korekta „uśmiechu dziąsłowego”. 

Na polskim rynku mamy dostępnych kilka preparatów posiadających w składzie toksynę botulinową. Wśród dostępnych i popularnych możemy wymienić: Azzalure, Bocouture, Botox, Dysport, Xeomin czy Vistabel. Często pacjenci mają wątpliwość, który botox wybrać – mądrze więc tą decyzję powierzyć wykwalifikowanemu lekarzowi, który ma doświadczenie w podawaniu toksyny botulinowej typu A.

Wskazania i przeciwskazania do zabiegu

wskazania z zakresu medycyny estetycznej:

• zmarszczki poprzeczne czoła (gładzizny czoła)
• zmarszczki mimiczne, szczególnie górnej części twarzy
• między brwiami („lwia zmarszczka”)
• zmarszczki wokół oczu („kurze łapki”)
• zmarszczki dolnej części twarzy („bruzdy marionetki”)
• nadpotliwość: dłoni, stóp, pach, owłosionej skóry głowy i czoła
• migreny
• w terapiach łączonych, np. mezobotox

przeciwwskazania bezwzględne:

• ciąża
• laktacja
• stosowanie leków lub okres od 1 tygodnia od ich odstawienia
• aminoglikozydy (streptomycyna, gentamycyna, amikacyna, kanamycyna itp.)
• aminochinolony (chlorochina, hydroksychlorochina)
• D-penicylamina (Cuprenil)
• cyklosporyna
• tubokuraryna, panikuronium, galamina
• sukcynylocholina
• linkomycyna, tetracyklina, polimyksyn
• miejscowe infekcje skóry
• choroby płytki nerwowo-mięśniowej
• choroby układu sercowo-naczyniowego
• przewlekłe choroby autoimmunologiczne
• choroby układu nerwowego (np. choroba Alzheimera, stwardnienie rozsiane – SM, choroba Parkinsona)
• miastenia, zespół Eatona-Lamberta
• nadwrażliwości na toksynę botulinową typu A lub na którąkolwiek substancję pomocniczą zawartą w składzie produktu

przeciwwskazania względne:

• choroby mięśniowe (przed rozważeniem podania botuliny należy uwzględnić konsultację neurologiczną)
• ekspozycja na światło słoneczne – udowodnione jest skrócenie i zmniejszenie efektu czasu działania toksyny po znacznej ekspozycji na światło słoneczne
• zaburzenia krzepnięcia
• stosowanie leków antykogulacyjnych (np. aspiryna)

Jak często przeprowadzać botox?

Wielu pacjentów zastanawia się i zadaje pytania:

• „stosując botox, co ile czasu trzeba ten zabieg powtarzać?”
• „jak długo utrzymuje się efekt botoxu?”
• „czy to prawda, że botox trzeba powtarzać?”

Niestety, w tym zakresie nie ma żadnej jednoznacznej lub właściwej odpowiedzi.

Skóra i właściwości układu nerwowego każdego z nas są inne, dlatego też trudno jest oszacować jak długo utrzymają się efekty (szczególnie przy pierwszym zastosowaniu). Najważniejszym aspektem jest fakt, że podanie toksyny botulinowej jest zabiegiem czasowym i odwracalnym.

Standardowo przyjmuje się, że efekt terapeutyczny zastosowania botoxu w zakresie zmarszczek mimicznych utrzymuje się od 3 do 6 miesięcy. W przypadku nadpotliwości i migren – od 6 do 9 miesięcy.

Po tym czasie następuje stopniowy powrót unerwienia okolicy poddanej zabiegowi. W przypadku korekty zmarszczek, powoli zaczynają aktywizować się mięśnie, nasilając mimikę w danej okolicy. A w przypadku nadpotliwości, powraca funkcja wydzielniczna (wydzielanie potu).

Ile kosztuje zabieg botox?

Cena zabiegu podania toksyny botulinowej uzależniona jest od wielu czynników:

• renomy, doświadczenia (a co za tym idzie bezpieczeństwa pacjenta) oraz lokalizacji kliniki oferującej zabieg,
• ilości podanego preparatu (liczba jednostek),
• techniki podania,
• jakości toksyny.

Cena za okolicę zabiegową (np. „lwia zmarszczka”, „kurze łapki”) waha się w granicach od 400 do 1000zł. Natomiast w przypadku leczenia nadpotliwości czy migren, cena waha się w granicach od 1200 do 3000zł.

Botox – jak przebiega zabieg?

Przygotowanie do zabiegu

Niezwykle istotnym elementem przygotowania do zabiegu z użyciem toksyny botulinowej jest dokładny, rzetelny i prawidłowo przeprowadzony wywiad lekarski. To od tego punktu postępowania zabiegu zależy zarówno powodzenie, jak i bezpieczeństwo zabiegu.

W przypadku zabiegów w okolicy oka (tzw. „kurzych łapek”) wskazane jest wykonanie testu snap – pomiaru poziomu wiotkości skóry powieki dolnej. Istotne jest również wykluczenie schorzeń oczu, m.in. przewlekłego lub okresowego łzawienia czy suchości oka. Konieczny jest również wywiad odnośnie stosowania preparatów bez recepty.

Przygotowując się do zabiegu, pacjent nie powinien spożywać alkoholu przez dobę poprzedzającą zabieg. Niewskazane jest również zażywanie leków rozrzedzających krew.

Przebieg zabiegu

1.    Wstępna konsultacja

Wykonanie zabiegu musi poprzedzić dokładny wywiad medyczny, którego elementy mogą mieć wpływ na wybór techniki zabiegowej. Elementy szczególnie ważne w wywiadzie to m.in.: przebyte wcześniej zabiegi chirurgiczne (np. lifting: brwi, twarzy, plastyka powiek, stosowanie wypełniaczy tkanek miękkich oraz wcześniejsze zastosowanie toksyny botulinowej) w obrębie twarzy.

2.    Zabieg

Zabieg podania toksyny botulinowej jest zabiegiem dość szybkim, choć trudno go nazwać łatwym. Wymaga od osoby wykonującej go precyzji oraz biegłej znajomości anatomii i fizjologii człowieka.

Na początek, konieczne jest oczyszczenie i zdezynfekowanie skóry (dokładny demakijaż, jeśli obszarem zabiegowym jest twarz). Następnie, przy pomocy cieniutkiej igły grubości ludzkiego włosa w skórę podaje się toksynę botulinową (ilość podawanej toksyny mierzy się w „jednostkach”).

Toksynę podaje się w określone miejsca na skórze w kilku/ kilkunastu iniekcjach (czyli wkłuciach). Zabieg nie wymaga znieczulenia, ponieważ jest niemal bezbolesny. Oczywiście zdarzają się, całkiem zrozumiałe zresztą, przypadki, gdy pacjent/ pacjentka jest szczególnie wrażliwa na nakłucia lub też stres czy lęk przed igłą zdominują odczucia. W takim przypadku można okolicę zabiegową znieczulić maścią lub – poprzez krótkotrwałe przyłożenie kostki lodu – zmniejszyć odczuwanie bodźców.

W zależności od okolicy, jak również zastosowania terapeutycznego, zaraz po podaniu może na skórze przez chwilę utrzymywać się nieznaczne uwypuklenie w miejscu podania. Zazwyczaj, bardzo szybko ulega ono wchłonięciu. Możliwe jest również szybko przemijające odczucie szczypania/pieczenia, ustępujące po krótkiej chwili.

Zabieg kończy się zastosowaniem substancji łagodzących na skórę

3.    Po zabiegu

W przypadku podawania toksyny w okolicę twarzy (celem redukcji zmarszczek), kilka godzin po zabiegu nie powinno się kłaść głowy. Zapobiega to przemieszczeniu się preparatu w skórze na skutek ucisku czy zgniatania skóry. Skutkiem takiego przemieszczenia się preparatu w skórze może być porażenie sąsiednich mięśni, a co za tym idzie, uzyskanie efektu innego od zamierzonego.

2-3 doby po zabiegu nie powinno się wykonywać dużego wysiłku, uprawiać intensywnych sportów, korzystać z sauny i innych źródeł ciepła.

Po zabiegu pacjent powinien pojawić się na wizycie kontrolnej po 2-ch tygodniach od podania toksyny botulinowej. Jej celem jest ocena uzyskanych efektów, zbadanie i określenie konieczności podania dodatkowej dawki botuliny, a także odniesienie się do oczekiwań pacjenta.

Efekt terapeutyczny pojawia się z czasem, który potrzebny jest na odnerwienie płytki nerwowej. Zazwyczaj pacjenci zauważają efekty po 3-14 dniach od zabiegu. Dlatego też wizyta kontrolna zazwyczaj przewidywana jest dopiero po upływie 2 tygodni.

Regeneracja skóry po botoxie

Podczas zabiegu dochodzi do przerwania ciągłości skóry. I choć igły stosowane do podawania toksyny botulinowej są bardzo krótkie i cienkie, to kilka, kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt wkłuć stanowi obciążenie dla skóry i ryzyko przedostania się pod nią patogenów.

Podczas podawania preparatu może również dojść do powstania małych krwiaków czy siniaków. Dlatego też warto zastosować profesjonalne preparaty o działaniu redukującym zaczerwienienie, opuchliznę, pieczenie, przyspieszającym absorbcję krwiaków, siniaków oraz zabezpieczające skórę bakteriostatycznie. Do najbardziej znanych substancji o w/w działaniu należą m.in.: arnika, panthenol (prowitamina B5), wyciąg z oczary wirgilijskiego czy neuropeptydy.

Należy jednak pamiętać, że w pierwszych godzinach po zabiegu nie jest wskazane silne uciskanie, masowanie skóry. Z tego względu, zastosowane zaraz po zabiegu preparaty muszą mieć lekką konsystencję.

Możliwe skutki uboczne po botoxie

Jak w przypadku wszystkich zabiegów z zakresu medycyny estetycznej, tutaj też mogą wystąpić powikłania i skutki uboczne.

Przy zastosowaniu botuliny w zakresie medycyny estetycznej, najczęstszym powikłaniem/ skutkiem ubocznym są:

• opadnięcie powieki,
• osłabienie mięśni,
• bóle głowy,
• czy reakcja alergiczna w miejscu wstrzyknięcia.

Możliwe jest również wystąpienie niepożądanych skutków ubocznych, jeśli dojdzie do złego zastosowania lub użycia nieprawidłowej toksyny.

Należy pamiętać, iż na sposób działania i jakość tej substancji duży wpływ ma źródło pochodzenia (dobry producent), sposób transportu oraz sposób przechowywania.

Większość toksyn wymaga zarówno transportu, jak i przechowywania w lodówce – w określonym zakresie temperatur (najczęściej 2-8˚C). Podanie toksyny, która nie była prawidłowo przechowywana może skutkować brakiem efektu terapeutycznego.

Ponadto, działanie botoxu może ulec nasileniu poprzez stosowane antybiotyki z grupy spektynomycyny, aminoglikozydów oraz leków wykazujących działanie na przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe (np. leki zwiotczające mięśnie).

Planując kolejny zabieg, warto zwrócić uwagę na to, jaka toksyna była podana wcześniej.  Zastosowanie innej botuliny, przed ustąpieniem efektu działania poprzednio podanej toksyny botulinowej, może nasilać efekt wzmożonego osłabienia nerwowo-mięśniowego. W większości przypadków producentów toksyn, nie przeprowadzono badań w celu ustalenia możliwości wystąpienia klinicznej interakcji z innymi produktami leczniczymi.

Jeśli chodzi o przedawkowanie toksyny, producenci nie podają, aby zaobserwowano jakiekolwiek przypadki toksyczności ogólnoustrojowej w następstwie przypadkowego wstrzyknięcia toksyny botulinowej typu A. Jednakże, nadmierne dawki mogą wywołać miejscowe bądź odległe, uogólnione i głębokie porażenie nerwowo-mięśniowe, z różnymi objawami. W skrajnych przypadkach, gdy nadmierne dawki powodują paraliż mięśni układu oddechowego, może nawet wystąpić potrzeba wspomagania oddychania.

Oznaki przedawkowania nie są widoczne bezpośrednio po wstrzyknięciu. Dlatego, w przypadku pacjentów z objawami zatrucia toksyną botulinową typu A (np. połączenie osłabienia mięśni, ogólne osłabienie, opadanie powiek, podwójne widzenie, zaburzenia przełykania i mowy lub paraliż mięśni układu oddechowego) należy rozważyć przyjęcie do szpitala. Gdy mięśnie części ustnej gardła i przełyku są objęte, może wystąpić zachłystowe zapalenie płuc. W przypadku porażenia mięśni oddechowych, może być konieczna intubacja i wspomaganie oddychania.

Powyżej opisane sytuacje należą do sytuacji zagrożenia życia – na szczęście występują bardzo rzadko i możemy wiele zrobić, aby ich uniknąć. 

Należy (zawsze!) wybierać sprawdzonego lekarza, posiadającego duże doświadczenie w zakresie podawania toksyny, który pozyskuje ją z pewnego źródła, transportując i przechowując ją zgodnie z zaleceniami producenta.

Niestety to, kto może wstrzykiwać botox, nie jest jednoznacznie uregulowane prawnie. Dlatego właśnie, priorytetem w wyborze miejsca i osoby, która przeprowadzi zabieg powinien być zdrowy rozsądek i bezpieczeństwo pacjenta – a nie niska cena! Osobą kompetentną, zarówno w zakresie przeprowadzenia zabiegu, jak również w kwestii leczenia niepożądanych skutków ubocznych czy nawet powikłań, jest lekarz dermatolog, chirurg plastyczny czy lekarz zajmujący się medycyną estetyczną.

Botox – co po zabiegu?

Czas rekonwalescencji

Zabieg podania toksyny botulinowej wydaje się być zabiegiem banalnym i szybkim, przez co

często nazywany jest zabiegiem lunchowym. Warto mieć jednak na uwadze, że toksyna sama w sobie jest trucizną, wykorzystywaną w celach leczniczych w małych dawkach. Dlatego też, decydując się na taki zabieg, należy podejść do tego poważnie i stosować się do zaleceń lekarza wykonującego zabieg.

Najważniejszy czas to dzień zabiegu, gdy unikamy:

• masowania twarzy,
• rozmasowywania podanego preparatu,
• tarcia,
• zmywania makijażu,
• zmian pozycji głowy (ok. 4 h po zabiegu),
• schylania się,
• dźwigania,
• kładzenia się.

W pierwsze dni po zabiegu:

• nie wykonujemy dużego wysiłku fizycznego,
• nie korzystamy z sauny.

Pielęgnacja domowa po botoxie

Po zabiegu warto jest przez pierwsze 5-7 dni zastosować profesjonalne produkty do kompleksowej pielęgnacji pozabiegowej, przyspieszające absorbcję krwiaków i siniaków. Po tym czasie można powrócić do swojej codziennej pielęgnacji skóry, dostosowanej do potrzeb cery.

Jak wydłużyć efekty botoxu?

Średni czas działania toksyny botulinowej waha się w granicach 3-6 miesięcy i zależny jest od wielu indywidualnych czynników. I choć pacjent nie ma możliwości wpływania na czynniki fizjologii skóry, ma możliwość niwelowania czynników, które mogą skracać skuteczności toksyny.

Pewnym jest, że znaczna ekspozycja na światło słoneczne zmniejsza i skraca czas działania toksyny. Zalecane jest więc unikanie opalania się oraz stosowanie środków z wysokim SPF. Dlatego też, na często zadawane pytanie „po podaniu botoxu, kiedy zacząć opalanie?” pacjent musi odpowiedzieć sobie sam: czy chce skracać efekt czy też nie?

Innymi czynnikami, które mogą spowodować skrócenie czasu działania lub efektywności botoxu, są różnorodne zabiegi. I to zarówno w zakresie medycyny estetycznej (np. fale radiowe, mezoterapia, HiFU), jak i kosmetologii (np. głębokie masaże, zabiegi pobudzające skórę). Dlatego, decydując się na podanie botoxu ważne jest, aby na przestrzeni minimum 3-6 miesięcy prawidłowo rozplanować kolejne procedury wykonywane w obrębie okolicy zabiegowej.

Co do zabiegów mających na celu zagęszczenie czy znaczną rewitalizację skóry – należy je wykonać przed zabiegiem z użyciem toksyny lub po ustaniu efektu botoxu. Warto natomiast pamiętać, że w okresie efektywności toksyny dobrze jest odżywiać i nawilżać skórę.

Botox okiem eksperta – najczęściej zadawane pytania i odpowiedzi

Dokładny i prawidłowo przeprowadzony wywiad z pacjentem przed zabiegiem jest zawsze bardzo istotną częścią postępowania. A w przypadku zabiegów inwazyjnych, jakim jest botox – w szczególności. Dlatego nie należy się bać zadawania pytań – w końcu chodzi o nasze zdrowie, bezpieczeństwo i powodzenie zabiegu. Jeśli tylko pojawiają się wątpliwości, należy je rozwiać właśnie w gabinecie, jeszcze przed zabiegiem.

Najczęstsze pytania, jakie słyszę od pacjentek w mojej codziennej praktyce:

Czy botox jest bezpieczny?

Zabieg z użyciem toksyny botulinowej jest bezpieczny wtedy, kiedy jest poprzedzony dokładnym wywiadem. Powinien on obejmować zarówno przebyte jednostki chorobowe, jak również dotychczasowe zabiegi z zakresu medycyny estetycznej oraz kosmetologii. A przede wszystkim, powinien być wykonany zgodnie z procedurą zabiegową i przez doświadczonego i odpowiednio wykwalifikowanego lekarza.

Znam przypadki, które trafiły do mojego gabinetu z powikłaniami w postaci opadniętej powieki wskutek złego podania toksyny. Czy nawet porażenia całej dolnej połowy twarzy na skutek nieprawidłowego podania przez kosmetyczkę (nie znającą anatomii) toksyny, celem usunięcia bruksizmu.

Co jest bardziej skuteczne – botox czy kwas hialuronowy na lwią zmarszczkę?

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na tak zadane pytanie, ponieważ każda z wymienionych substancji ma inne działanie.

Zastosowanie toksyny botulinowej ma „odnerwić mięśnie” w celu relaksacji mięśni mimicznych oraz spłycenia zmarszczek. Z kolei podanie kwasu hialuronowego ma na celu odżywienie i wypełnienie tkanek. Dlatego też wybór zabiegu musi być analizowany indywidualnie.

Całkiem hipotetycznie analizując: jeśli w gabinecie zjawia się młoda osoba z płytkimi zmarszczkami w okolicy lwiej zmarszczki, można rozpatrywać samo podanie toksyny botulinowej i uzyskać zadawalający efekt. Jeśli jednak będziemy mieć do czynienia z osobą o bardzo głębokich i utrwalonych zmarszczkach (do tego z bardzo bogatą mimiką twarzy), może zaistnieć potrzeba podania toksyny oraz – po uzyskaniu efektu terapeutycznego – wypełnienie głębokich bruzd kwasem hialuronowym.

Pamiętajmy jednak, że każdy przypadek wymaga indywidualnego podejścia i innych dawek preparatów.

Botox nie zadziałał, co dalej robić?

Każdy zabieg z zakresu medycyny (również medycyny estetycznej) niesie za sobą ryzyko niepowodzenia. Tak też może się zdarzyć w przypadku zastosowania botoxu.

Dlatego też:

• dawka dobierana jest indywidualnie,
• sposób podawania powinien być nacechowany wiedzą anatomiczną,
• materiał (toksyna botulinowa) musi być prawidłowo transportowany i przechowywany.

Każda sytuacja, w której botox nie zadziałał powinna być dokładnie przeanalizowana przez lekarza wykonującego zabieg. Czasem okazuje się, że, w przypadku określonego pacjenta, dawka podanego preparatu była za niska. Bywa też tak, że pacjent należy do wąskiej grupy osób, u których toksyna po prostu się nie sprawdza.

I tutaj mocno przestrzegam! Olbrzymim błędem jest kilkukrotne dostrzykiwanie preparatu, aż poza granice dopuszczalnej, maksymalnej dawki. Jednocześnie zalecam zdrowy rozsądek – jego brak może niestety skutkować wystąpieniem późniejszych, bardzo intensywnych powikłań.